Maksymalny stan zageszczenia obozu w Pruszkowie przypadl na 2 wrzesnia, gdy po
upadku Starego Miasta na terenie obozu znajdowalo sie 75 tys. ludzi. Pozostala
jeszcze pewna "szara liczba", tj.liczba osob, ktore wydostaly sie z Warszawy na
wlasna reke z pominieciem obozu w Pruszkowie,rzedu kilkudziesieciu tysiecy.

Tymczasem w szczegolnej sytuacji znalazla sie Warszawa prawobrzezna - Praga. 30
lipca czolowki 2. Armii Pancernej gwardii osiagnely rejon: Miedzylesie-Stara
Milosna, Wola Grzybowska-Wolomin-Radzymin. Trwala bitwa pancerna w rejonie
Wolomin-Radzymin. 1 sierpnia wojska 2. Armii przeszly do obrony, a w Warszawie
wybuchlo Powstanie. Ogniska walki powstanczej na Pradze wygasly w ciagu trzech
dni, stlumione szybko przez jednostki frontowe (Brodno, stacja rozrzadowa
Warszawa Praga, Targowek, rejon Dyrekcji Kolei i Soboru Prawoslawnego, Dworzec
Wschodni, przyczolek mostu Poniatowskiego), choc sporadycznie potyczki,
zwlaszcza nocne, trwaly jeszcze do 10 sierpnia44. Okolo 200 osob rozstrzelano, a
okolo 200 powstancow przeprawilo sie przez Wisle w ciagu sierpnia malymi grupami
badz w pojedynke i dolaczylo do Powstania45. W ten sposob Praga miala
przed soba stabilizujacy sie front sowiecko-niemiecki, a za soba Powstanie.
Na Pradze znajdowalo sie okolo 200 tys. osob, wliczajac w to wypedzonych z
miejscowosci przyleglych do linii frontu. Formalnie wladze na tym terenie
sprawowal "Korück" - Kommendant des rückwertigen Armee Gebietes 532 - Dowodca
Tylowego Obszaru Armii. Byl nim gen. porucznik Friedrich Gustav Bernhard. Kiedy
front zamarl bez ruchu, rozpoczely sie systematyczne wywozki ludnosci z
kolejnych dzielnic Pragi, od Goclawka i Grochowa poczynajac. Rozpoczete przed 15
sierpnia, nasilily sie od 20 sierpnia i trwaly do 9 wrzesnia. Poczatkowo
obejmowaly mezczyzn w wieku od 16 do 60 lat, w koncowym etapie rowniez
kobiety do lat 45 nieobarczone malymi dziecmi. Trudno dopatrzyc sie
prawidlowosci w kierowaniu transportow, na ogol odchodzily one do Rzeszy z
przeznaczeniem na roboty przymusowe,ale rowniez do obozow koncentracyjnych
(zwlaszcza z tzw. Starej Pragi).

Odbywala sie takze planowa wywozka i niszczenie urzadzen kolejowych oraz
przemyslowych, demontaz i wywozka parku maszynowego oraz instalacji, wreszcie
wysadzanie w powietrze zabudowan fabrycznych (m.in. Zaklady Optyczne, Zaklady
Tele i Radiotechniczne - popularna "Dzwonkowa", Zaklady "Perkun"). W ten sposob
na Pradze zrealizowano akcje okreslana w dokumentach niemieckich Jako
Auflockerung, Räumung, Lähmung und Zerstörung (ARLZ),wykonana nastepnie w pelni
w lewobrzeznej Warszawie po kapitulacji Powstania.Wprawdzie Praga poniosla, poza
przemyslem i siecia kolejowa, stosunkowo niewielkie straty materialne, niemniej
jej mieszkancy byli poddani represjom i doznawali wszelkich uciazliwosci
wlasciwych dla strefy przyfrontowej. 10 wrzesnia rozpoczelo sie natarcie 1.
Dywizji Piechoty im.T. Kosciuszki oraz 175. i 176. sowieckiej DP zakonczone 14
wrzesnia "wyzwoleniem" Pragi i osiagnieciem linii Kanalu Zeranskiego. Praga jako
calosc pozostawala wiec nadal w bezposrednim zapleczu frontu, ale juz w zupelnie
innej sytuacji, az do wielkiej styczniowej ofensywy46. Zestawienie strat
ludzkich byloby niepelne, gdybysmy nie dodali do niego strat wojska owstanczego.
Stan wyjsciowy na dzien 1 sierpnia wynosil 32 tys. ludzi, z czego w oddzialach
liniowych 18 tys. Wzrastal on mimo strat w wyniku doplywu ochotnikow i osiagnal,
wraz ze sluzbami pomocniczymi, maksymalny stan 45-46 tys. czynnych uczestnikow
Powstania.

Zginelo okolo 16 tys. powstancow. W tej liczbie miesci sie 10 tys. poleglych
oraz 6 tys.zaginionych, ktorych nalezy uznac za zabitych, 20 tys. zostalo
rannych, w tym 5 tys. ciezko. Do niewoli trafilo 15 tys. (w tym 900 oficerow i 2
tys. kobiet - zolnierzy Powstania w roznych stopniach wojskowych), reszta,
liczaca 5-6 tys., opuscila miasto wraz z ludnoscia cywilna. Nie mozna pominac
rowniez strat idacego ze wschodu Wojska Polskiego. W boju o Prage 10-14 wrzesnia
1. Dywizja Piechoty stracila 1792 poleglych i rannych, natomiast w walkach
na przyczolkach czerniakowskim i zoliborskim zginelo ponad 2297, a rannych
zostalo 1467 zolnierzy z 9. pp (3. DP) i 6. pp (2. DP). Byly to dywizje polskie.
Dla porownania podajmy straty niemieckie - 10 tys. zabitych, 7 tys. zaginionych,
ktorych rowniez nalezy uznac za zabitych, oraz 9 tys. rannych.

Liczby te swiadcza o determinacji powstancow wobec przewagi sily ognia i
techniki nieprzyjaciela, o zacietosci 63 dni walki Powstania Warszawskiego.
Sumujac, niezaleznie od tego,ktora z trzech wielkosci przyjmiemy za najblizsza
prawdy,straty pozostana ogromne. A ich ilustracja niech bedzie zbiorcze
zestawienie strat Warszawy w ludziach za caly okres wojny i okupacji:

Wrzesien 1939 20 000
Egzekucje i mordy 82 000
Zaglada Zydow latem 1942 310 000
Zaglada Zydow wiosna 1943 60 000
Powstancze wojsko 10 000
Powstancza ludnosc cywilna 150 000
Zgony w obozach koncentracyjnych 45 000
Zgony na robotach przymusowych w Rzeszy 52 000
Razem 729 00047

W styczniu 1945 r. Warszawa lewobrzezna liczyla 22 tys., a Praga 140 tys.
mieszkancow48. Straty materialne, jakie ponioslo miasto, winnismy rowniez
rozpatrzyc, poczynajac od 1939 r. Wrzesien 1939 r. przyniosl pierwsze powazne
straty, bedace poczatkowo skutkiem nalotow lotniczych, nastepnie, od poczatku
oblezenia Warszawy (8-27 wrzesnia) ostrzalu artyleryjskiego. Rosly one z dnia na
dzien, zwlaszcza po zbombardowaniu 24 wrzesnia stacji filtrow w wodociagach
miejskich, gdy zabraklo wody do gaszenia pozarow. Zniszczenia nie ograniczaly
sie do rejonow miejsc postoju dowodztw wojskowych i koncentracji wojsk. Objely
caly obszar miasta. Najwieksze byly wzdluz tzw. Traktu Krolewskiego, to znaczy
na osi: Aleje Ujazdowskie, Nowy Swiat, Krakowskie Przedmiescie, Miodowa oraz
wzdluz osi ul. Swietokrzyskiej i w rejonie pl. Bankowego i Teatralnego. Wsrod
wazniejszych spalonych i zniszczonych obiektow wymienmy: Teatr Wielki (Opere),
Filharmonie Warszawska, czesc zabudowan Politechniki i Uniwersytetu wraz z
wyposazeniem pracowni i zakladow, gmach Generalnego Inspektoratu Sil Zbrojnych
ze znajdujaca sie w nim Centralna Biblioteka Wojskowa, Biblioteke Ordynacji
Zamoyskich, Zbiory i Biblioteke Przezdzieckich, Archiwum Oswiecenia
Publicznego, 1/3 Archiwum Skarbowego, Muzea Przemyslu i Rolnictwa, Przemyslu i
Techniki,

44 B. Kroll, op. cit., s. 240-243; E. Borecka, op. cit., s. 36-37.

45 Szczegolowo na temat Pragi por. L.M. Bartelski, Praga. Warszawskie Termopile
1944,   Warszawa 2000; G. Nowik, Straz nad Wisla, t. 2-t. 3, Warszawa 2001.

46 K. Dunin-Wasowicz, op. cit., s. 83.

47 Warszawa w liczbach 1945, Warszawa 1965, s. 8. Czesc mieszkancow Warszawy
lewobrzeznej to tzw. "Robinsonowie", ktorzy przetrwali w ruinach po wypedzeniu
ludnosci z miasta, niekiedy az do 17 stycznia 1945 r., badz mieszkancy peryferii
i ci, ktorzy najszybciej do niej wrocili.
48 K. Dunin-Wasowicz, op cit., s. 38.






--