Muzeum Kolejowe, Archiwum Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, gmachy
Ministerstwa Spraw Wojskowych, Skarbu i Spraw Wewnetrznych, zbor
ewangelicko-augsburski na pl. Malachowskiego, wreszcie symbol ciaglosci
panstwowosci polskiej - Zamek Krolewski (17 wrzesnia). Znany jest obraz filmowy
plonacego Zamku, ktory utrwalil amerykanski reporter Julian Bryan i nastepnie
upowszechnil calemu swiatu w postaci kroniki o warszawskim wrzesniu 1939 r.
Laczne straty w substancji materialnej miasta we wrzesniu 1939 r. szacuje sie na
10 proc.49
W topografii bombardowan lotniczych i ognia artyleryjskiego mozna sie dopatrywac
celowego dzialania zmierzajacego do tego, by zburzyc to, co bedzie zbedne w
przyszlej niemieckiej Warszawie. 15 lipca 1940 r. gubernator generalny Hans
Frank oswiadczyl: "W sprawie Warszawy Führer postanowil, ze odbudowa tego miasta
jako polskiej metropolii jest absolutnie wykluczona. Führer zyczy sobie, zeby
wraz z ogolnym rozwojem [Generalnego Gubernatorstwa] Warszawa zeszla do rzedu
miasta prowincjonalnego"50. Wyrazem tego stal sie tzw. plan Friedricha Pabsta,
architekta z Würzburga, zakladajacy zmniejszenie zaludnienia Warszawy do 130
tys. mieszkancow i powierzchni 15 km kwadratowych51. Mialo ono powstac
na poludnie i poludniowy zachod od Starego Miasta, ktore planowano zachowac jako
dowod niemieckosci Warszawy.

Poza naprawa budynkow uszkodzonych dzialaniami wojennymi i wykonczeniem pewnej
liczby stanow surowych, glownie zreszta pod katem potrzeb dzielnicy niemieckiej,
nie przeprowadzono powazniejszych inwestycji budowlanych. Wyjatkiem byla
rozbudowa wezla kolejowego i drog przelotowych w ramach tzw. planu Otto,
niezbedna dla koncentracji wojsk przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej. Duze
zniszczenia materialne i straty ludzkie spowodowaly tez naloty sowieckie 23 i 24
czerwca 1941 r., 20/21 sierpnia oraz 1/2 wrzesnia 1942 r. i wreszcie najwiekszy
z nich, 12/13 maja 1943 r. Kolejny etap w burzeniu Warszawy to spalenie getta w
kwietniu i maju 1943 r., zakonczone wysadzeniem w powietrze wielkiej synagogi 16
maja. Spalono nie tylko wschodnia czesc dzielnicy objeta powstaniem, lecz caly
jej obszar oraz tzw. male getto, gdzie oporu nie bylo. Ta czesc miasta zostala
nastepnie zrownana z ziemia; wypalone mury rozebrano w celu odzyskania cegiel i
zlomu stalowego. Bylo to zniszczenie kolejnych 12-15 proc.
substancji materialnej miasta.

W lipcu 1944 r. zaczal sie demontaz i wywozenie do Niemiec urzadzen i
wyposazenia wazniejszych i wiekszych zakladow przemyslowych, niekiedy wraz z
zalogami. Od 1941 r. przemysl warszawski po okresie zastoju, a nawet czesciowego
demontazu zakladow niezniszczonych w 1939 r., zwiekszyl zatrudnienie i zaczal
pracowac w cyklu trzyzmianowym na rzecz produkcji zbrojeniowej. W czasie
Powstania Warszawskiego uleglo zniszczeniu dalsze 25 proc. substancji miasta.
Stare Miasto zostalo zniszczone niemal w 100 proc. (w 1945 r. tylko jeden
budynek (ul. Dluga 6) nadawal sie do uzytku. W nieco mniejszym stopniu
zrujnowane byly Wola, Powisle, Czerniakow i polnocne Srodmiescie. Kolejne
miejsca na tej liscie zajmuja poludniowe Srodmiescie, Mokotow i Zoliborz oraz
Ochota.Po kapitulacji Powstania i wypedzeniu ludnosci zaczal sie trwajacy trzy i
pol miesiaca okres planowego niszczenia tego, co jeszcze pozostalo, aby zgodnie
z rozkazami i dyrektywami Hitlera i Himmlera uczynic z ruin Warszawy twierdze52.
To planowe niszczenie przeprowadzaly jednostki Technische Nothilfe (TN), czyli
saperskie oddzialy policji, a konkretnie batalion TN, ktorego dowodca byl major
Schutzpolizei Sarnow. Po oproznieniu budynkow mieszkalnych, obiektow
przemyslowych i uzytecznosci publicznej z tego, co z punktu widzenia
niszczycieli mialo jakas wartosc, podpalacze z Brandkommando przystepowali do
dziela. Dzialano systematycznie, podpalajac dom po domu,kwartal po kwartale.
Za dzien lub dwa sprawdzano wyniki; jezeli pozar wygasl, wzniecano go ponownie.
W slad za Brandkommando szlo Sprengkommando wysadzajace w powietrze wybrane
obiekty. Robiono to systematycznie przede wszystkim w dzielnicach: Wola,
polnocne Srodmiescie i Zoliborz. Straty z okresu popowstaniowego oblicza sie na
kolejne 30 proc. zabudowy miasta, wraz z 25 proc. z czasu Powstania dotycza one
Warszawy lewobrzeznej53.

Globalny szacunek zniszczen zabudowy i wyposazenia technicznego miasta wynosil
84 proc.54, a wartosc strat w przedwojennych zlotych 9,93 mld, czyli okolo 2,5
mld dolarow wedlug wartosci z 1938 r. Straty te dotycza przede wszystkim lewego
brzegu Wisly, gdzie calkowicie zostalo zniszczonych 9865 budynkow, czyli 57,8
proc. zabudowy, a w znacznym stopniu 2873 budynki, czyli 17,4 proc., zniszczono
w stopniu nieznacznym 4225, czyli 24,8 proc. Na Pradze, ktorej wojenne losy
potoczyly sie odmiennie, stan zniszczen budynkow przedstawial sie nastepujaco:
calkowitemu zniszczeniu ulegly 1364 budynki, czyli 16,2 proc. zabudowy,
czesciowemu 906, czyli 10,7 proc., uszkodzonych nieznacznie lub w ogole nie
uszkodzonych pozostalo 6105, czyli 73,1 proc. Tak wiec dla Warszawy lewobrzeznej
mamy 84 proc. zniszczen, a jesli przyjac szacunek dla calego miasta z Praga
wlacznie, wynosil on 65 proc. Warszawski przemysl utracil w czasie wojny 90
proc. swego wyposazenia. Muzea i teatry zniszczone zostaly w 80 proc., szkoly w
70 proc., szpitale w 80, a koscioly w 90 proc. 52 Planowe niszczenie miasta w
czasie powstania i po jego upadku przewidywaly: a) rozkaz Hitlera nr 1: "Warszawa winna byc zrownana z ziemia, powstanie winno
byc stlumione bezlitosnie"; b) przemowienie Himmlera do dowodcow okregow wojskowych i komendantow szkol
wojskowych w Jägerhohe 21 wrzesnia 1944 r.: "Poza tym wydalem niezwlocznie
rozkaz calkowitego zburzenia Warszawy" oraz c) dyspozycja wydana przez tegoz w jego kwaterze polowej 12 pazdziernika:
"To miasto ma calkowicie zniknac z powierzchni ziemi i sluzyc jako punkt
przeladunkowy dla transportu Wehrmachtu. Kamien na kamieniu nie powinien
pozostac, wszystkie budynki nalezy zburzyc do  fundamentow. Pomieszczenia dla
wojska zostana urzadzone w piwnicach - hotele wiecej nie istnieja. Pozostana
tylko urzadzenia techniczne i budynki kolei zelaznych" (Zbrodnie okupanta..., s.
203, 306, 426).

Przyblizona suma gruzow oszacowana zostala na 20 mln metrow szesciennych55 .
Dalsze szczegoly tych wyliczen w poszczegolnych dzialach substancji materialnej
miasta mozna znalezc w opracowaniu Szymona Datnera, ktory swego czasu podjal
probe stworzenia calosciowego bilansu56.

Szczegolnym rodzajem strat, bezpowrotnych, ktorych nie da sie wymierzyc, byly
straty w dziedzinie kultury. Juz wrzesien 1939 r. poczynil powazne spustoszenia
w zasobie archiwaliow. Prawdziwy pogrom nastapil w 1944 r., juz po kapitulacji
Powstania Warszawskiego. Na Starym Miescie znajdowaly sie cztery archiwa:
Archiwum Glowne (ul. Dluga 24), Archiwum Akt Dawnych (ul. Jezuicka 4), Archiwum
Miejskie w gmachu Arsenalu (ul. Dluga 52) oraz Archiwum Skarbowe (ul. Podwale
5). W czasie dzialan bojowych stracily one 10-15 proc. swoich zasobow, natomiast
po upadku powstania na Starym Miescie zostaly podpalone juz u schylku wrzesnia,
"dzielo" to kontynuowano w pazdzierniku. 4 listopada, jako ostatnie, splonelo
Archiwum Miejskie. Straty ksztaltowaly sie nastepujaco: Archiwum Glowne - 80
proc.; Archiwum Akt Dawnych - 85 proc.; Archiwum Skarbowe i Archiwum Miejskie -
100 proc. Straty sa niepowetowane, byly to bowiem najcenniejsze archiwalia
rekopismienne, poczynajac od XV wieku po wiek XIX, nie majace odpisow ani
wtornikow. Przy ul. Miodowej spalono takze Archiwum Kurii Metropolitalnej
Warszawskiej. Paradoks sprawil, ze ocalalo to, co jako zagrabiona zdobycz
wojenna zostalo wywiezione przez Niemcow z Warszawy, jak na przyklad Centralne
Archiwum Wojskowe oraz te najcenniejsze fragmenty zbiorow, ktore polscy
archiwisci zdolali wywiezc czy wyniesc z pomieszczen archiwalnych w 1944 r.,
jeszcze przed wybuchem powstania, i umiescic je w innych miejscach
(m.in. w forcie Sokolnickiego).

Pastwa podlozonego ognia padlo 3 listopada Archiwum Akt Nowych znajdujace sie
w gmachu Szkoly Glownej Handlowej przy ul. Rakowieckiej na Mokotowie, gdzie w
czasie powstania walk nie bylo. Stan jego strat oblicza sie na 95 proc.
Zniszczeniu ulegly rowniez biblioteki. 25 pazdziernika podpalono Biblioteke
Ordynacji Krasinskich przy ul. Okolnik, gdzie zgromadzone byly inkunabuly,
starodruki, rekopisy i zbiory kartograficzne. Ulegly one calkowitej zagladzie.
Calkowicie zostala spalona rowniez Biblioteka Glowna Politechniki Warszawskiej.
Jeszcze 16 stycznia 1945 r. podpalono Biblioteke Publiczna Miasta Warszawy,
gdzie splonal magazyn ksiazek i czasopism, ocalal zas ksiegozbior podreczny.
Dzieki ofiarnosci i pomyslowosci bibliotekarzy ocalal podstawowy zasob
Biblioteki Uniwersyteckiej i Narodowej.

Muzeum Narodowe ponioslo straty bardziej jakosciowe niz ilosciowe. Stanislaw
Lorentz w ekspertyzie z 1948 r. przeprowadzil analize zamyslow zniszczenia dobr
kultury oraz przedstawil przebieg tej niszczycielskiej akcji57. Sposrod 31
warszawskich pomnikow calkowicie zniszczono 22. Rejestr zniszczonych obiektow
sakralnych i swieckich majacych wartosc zabytkowa liczy 674 pozycje58. Wiekszosc
tych budowli ulegla zniszczeniu w 1944 r. Koncowym akordem zniszczenia nie tylko
obiektow zabytkowych, ale i calego miasta, bylo wysadzenie w powietrze murow
Zamku Krolewskiego w grudniu 1944 r.

Jest jeszcze jeden, niewymierny zakres strat, mianowicie mienia indywidualnego -
jezeli nie calkowita jego grabiez, to zniszczenie wraz z budynkami przez
podpalenie i wysadzenie w powietrze. Kazdy mieszkaniec Warszawy opuszczajacy
miasto mogl wziac tylko tyle ze swej osobistej wlasnosci, by nie przeszkadzala
mu ona w marszu do obozu przejsciowego w Pruszkowie. Oprocz Warszawy, w 90 proc.
zniszczono podkarpackie miasto Jaslo, nie tyle z powodu dzialan wojennych, co z
polecenia jego niemieckiego starosty.

Wroclaw mial 65 proc. strat w zabudowie, Opole 60 proc., Gdansk 50 proc.,
Bialystok i Szczecin 50 proc., Poznan 45 proc., lecz powstaly one w zupelnie
innej sytuacji...



49 C. Pilichowski, op. cit., s. 122.

50 Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka, t. 1, Warszawa 1970, s. 230.

51 Blizej o tym planie, jak i o innych w tym zakresie, zob. K. Dunin-Wasowicz,
op. cit.,  s. 126-127.

53 W poszczegolnych dzialach zabudowy i urzadzen inzynierskich Warszawy
zniszczono:  90 proc. kubatury zakladow przemyslowych; 72,1 proc. izb
mieszkalnych; 90 proc. budynkow  zabytkowych; 90 proc. kubatury obiektow sluzby
zdrowia; 95 proc. kubatury obiektow  kultury; 70 proc. kubatury obiektow
szkolnictwa; 50 proc. budynkow i urzadzen elektrowni;  65 proc. dlugosci
miejskiej sieci elektrycznej; 46 proc. lacznej wartosci obiektow gazowni
i sieci gazowej; 100 proc. central telefonicznych; 70 proc. telefonicznej sieci
kablowej; 30  proc. lacznej wartosci obiektow wodociagowych; 28,5 proc. lacznej
wartosci obiektow   kanalizacyjnych; 30 proc. powierzchni ulic; 85 proc.
dlugosci sieci tramwajowej; 91 proc.   kubatury zajezdni tramwajowych i
autobusowych; 75 proc. jednostek taboru tramwajowego; 98,5 proc. lamp ulicznych;
60 proc. drzewostanu w parkach; 60 proc. wartosci ogrodu  zoologicznego; 100
proc. mostow; 95 proc. urzadzen wezla kolejowego w granicach miasta;100 proc.
dworcow kolejowych, 100 proc. urzadzen i sprzetu lotnictwa pasazerskiego;
85 proc. taboru zeglugi rzecznej.

54 C. Pilichowski, op. cit., s. 133, 135; K. Dunin-Wasowicz, op. cit., s. 371.

55 S. Datner, Zburzenie Warszawy [w:] Straty wojenne Polski, Poznan 1962, s.
 107-133.

56 Archiwum Glownej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (AGKBZH), 11 00 III,
S. Lorentz,  Straty poniesione przez Narod Polski w dziedzinie kultury z powodu
zbrodniczego zniszczenia  przez okupanta niemieckiego Stolicy Polski po
Powstaniu Warszawskim, k. 728-744.

57 S. Lorentz (red.), Walka o dobra kultury. Warszawa 1939-1945, t. 1-2,
Warszawa 1970.

58 Straty kulturalne Warszawy, Warszawa 1948.



--

wawa wrote:

58 Straty kulturalne Warszawy, Warszawa 1948.

Cos sie tak uparl na te niemieckie zbrodnie?
14-sty watek na ten temat...
Moze teraz dla odmiany zbrodnie rosyjskie?

--
Vic

У Поляка и приказ рассказ ;)