Natomiast 15 maja 1940 r. Himmler przygotowal dokument Kilka uwag o traktowaniu
obcoplemiencow na Wschodzie, zawierajacy wytyczne w stosunku do narodu polskiego
oraz narodow,ktore badz juz znalazly sie pod wladza Niemiec, badz mialy sie w
przyszlosci pod nia znalezc6. W 1941 r. zaczeto przygotowywac plany pod katem
przyszlej kolonizacji terenow lezacych na wschod od Niemiec. Plany te powstaly
zarowno w Glownym Urzedzie Bezpieczenstwa Rzeszy, jak i w Urzedzie Komisarza
Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny. Zalozenia kolonizacji obszarow wschodnich
nazwano Generalnym Planem Wschodnim (Generalplan Ost - GPO). Plan ten nie
zachowal sie i znany jest z dyskusji, jaka toczyla sie wokol niego w 1941 i 1942
r. Generalny Plan Wschodni mial "uporzadkowac" problemy narodow slowianskich
wedlug koncepcji narodowosocjalistycznych. Himmler jednak uwazal, ze wszelkie
plany nalezy zsynchronizowac w jedna calosc (Gesamtsiedlungsplan - GSP) z
wczesniejszymi przygotowaniami dla terenow Okregu  Rzeszy Gdansk-Prusy
Zachodnie, tzw. Kraju Warty, Gornego Slaska, czesci Prus Wschodnich (rejencji
ciechanowskiej) oraz obszarow Francji. W Glownym Urzedzie Rzeszy powstala tez
koncepcja utworzenia tzw. walow osadniczych (Wehrwall), zamieszkanych przez
chlopow - dawnych zolnierzy niemieckich. Pierwszy zamierzano zorganizowac w
Okregu Rzeszy Gdansk-Prusy Zachodnie, nastepnie w Poznanskiem, Lodzkiem, na
Slasku i w rejencji ciechanowskiej. Uznano, ze "to sa terytoria, ktore teraz
beda systematycznie zasiedlane, aby stopniowo wyprzec z nich element polski"7.
Na przelomie 1942 i 1943 r. rozpoczeto prace nad kolejnymi wersjami Generalnego
Planu Wschodniego. W tym czasie, co jest znamienne, przypada najwieksze
nasilenie eksterminacji na ziemiach polskich, w tym likwidacja ludnosci zydowskiej.

Wysiedlencze eksperymenty

Obszar Polski stanowil wiec pole do szerokich eksperymentow polityki
wysiedlenczej. Jak juz wspomniano, w pierwszym rzucie germanizacji podlegaly
terytoria zaanektowane, w tym Pomorze. Jeszcze w maju 1942 r. Hitler w rozmowie
z namiestnikiem Okregu Rzeszy Gdansk-Prusy Zachodnie Albertem Forsterem uznawal,
ze na Pomorzu proces ten ma zostac zakonczony w ciagu dziesieciu lat. Natomiast
Generalne Gubernatorstwo poczatkowo mialo odegrac role "przytulka" dla
przesiedlanej ludnosci polskiej. Jednak ani Hitler, ani Himmler nie porzucili
mysli wysiedlenia Polakow i osiedlenia tam ludnosci niemieckiej. Jedna z
pierwszych prob byla akcja wysiedlencza przeprowadzona na Zamojszczyznie na
przelomie lat 1942-19438.

Podczas okupacji nie znano oczywiscie wszystkich planow hitlerowskich. Jednakze
poszczegolne organizacje Polski Podziemnej i wojskowo-cywilne piony Polskiego
Panstwa Podziemnego (ZWZ-AK, Delegatura Rzadu RP na Kraj) prawidlowo ocenialy
decyzje okupanta niemieckiego i sowieckiego. I tak np. w styczniu 1941 r.
"Biuletyn Informacyjny" (organ centralny ZWZ-AK) pisal: "tDrang nach OstenT -
parcie niemczyzny na wschod - trwa nieprzerwanie od margrabiego Gerona, poprzez
Krzyzakow, Fryderyka Wielkiego i Bismarcka do Adolfa Hitlera. Dopiero jednak
obecnie wladcy Niemiec potrafili dla tego odwiecznego dazenia znalezc formule
jaskrawa w swej prostocie: Niemcom potrzebny jest zamieszkany przez Polakow
obszar zyciowy (Lebensraum) - Polakow zatem usunac trzeba. Aby wykonac to
zadanie, uzyto srodkow tak gwaltownych i okrutnych, ze slynne niegdys trugiT
bismarckowskie wydaja sie wobec nich dziecinna zabawka. Historia nowoczesna
nie zna przykladu podobnego barbarzynstwa"9. Podziemne publikacje wielokrotnie
przypominaly spoleczenstwu polskiemu dzieje ekspansjonistycznych dazen Niemiec.
W pelni zdawano sobie sprawe, ze hitleryzm dazy do podboju innych narodow, a
nastepnie do ich wyniszczenia.

Na podkreslenie zasluguje fakt, ze juz podczas okupacji rozrozniano dwutorowosc
polityki eksterminacyjnej polegajacej na unicestwianiu biologicznym
(eksterminacja bezposrednia) oraz odpowiednich decyzjach natury ekonomicznej,
zmierzajacych do jak najdalej idacej eksploatacji ekonomicznej ziem polskich i
ich ostatecznego zgermanizowania. W pojeciu tym miescila sie tez polityka
wysiedlencza i osadnicza. W 1944 r. "Biuletyn Informacyjny" podawal: "Szef
policji niemieckiej Himmler stoi na czele calej akcji zarowno osadniczej,
jak i wysiedlenczej. Gestapo sklada listy kandydatow i przeprowadza samo
wysiedlenie. Pomaga mu w tym wojsko, SS oraz Selbstschutz (ochrona wlasna) i
Hilfspolizei (policja pomocnicza), formacje o charakterze milicyjnym zlozone z
Volksdeutschow. Nakazy wysiedlenia wydaja miejscowe wladze: burmistrz - w
miescie, Landrat - na wsi"10.

Etapy eksterminacji

Tereny Pomorza juz w pierwszych godzinach wojny staly sie miejscem egzekucji
ludnosci polskiej. Akcja eksterminacyjna przebiegala tutaj w kilku fazach. Okres
pierwszy trwal zasadniczo przez caly wrzesien 1939 r. Wowczas glowna role w
dokonywaniu zbrodni odgrywal Wehrmacht oraz grupy operacyjne policji
bezpieczenstwa i sluzby bezpieczenstwa (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei
und des Sicherheitsdienst). Faza nastepna trwala od konca wrzesnia 1939 do
stycznia 1940 r. Tym razem czolowym realizatorem programu eksterminacji
staly sie tzw. oddzialy samoobrony - organizacji paramilitarnej Selbstschutz.
Nastapilo wowczas najwieksze nasilenie egzekucji. Kolejny okres to lato 1940 -
jesien 1944, kiedy to liczba masowych rozstrzeliwan znacznie zmalala. Teraz
eksterminacje bezposrednia zastapily roznorodne formy eksterminacji posredniej.
Wprawdzie dochodzilo do egzekucji kilku- lub kilkunastoosobowych grup, glownie
za posrednictwem tzw. wymiaru sprawiedliwosci, lecz nie w takich rozmiarach jak
w okresie 1939-1940. Od jesieni 1944 r. do pierwszych miesiecy 1945 r. terror
okupacyjny nasilil sie ponownie. Egzekucje mialy teraz charakter bardziej
odwetowy, co bylo zwiazane ze wzmozona dzialalnoscia pomorskiej konspiracji,
ewakuacja wiezien i obozow oraz tzw. oczyszczaniem zaplecza wobec zblizajacego
sie frontu.

Etapy wysiedlen

Wysiedlenia z ziem zachodnich, a wiec i z Pomorza, przebiegaly w dwoch fazach.
Pierwsza to tzw. wysiedlenia dzikie, przeprowadzane z polecenia wladz lokalnych,
bez zgody centralnych urzedow administracji Rzeszy, trwajace mniej wiecej do
polowy (lub do konca) listopada 1939 r. Faza druga to juz akcje planowe,
dokonywane na skale masowa przy zaangazowaniu urzedow administracji centralnej w
poczatkach 1940 r.11 Pierwsze migracje ludnosci Pomorza podczas drugiej wojny
swiatowej rozpoczely sie juz we wrzesniu 1939 r. Wielu Polakow, chroniac sie
przed nadchodzaca armia niemiecka, opuszczalo swoje miejsca zamieszkania, udajac
sie w glab kraju. Uchodzcy z ziem zachodnich i polnocnych zapoczatkowali masowe
przesiedlenia z Pomorza, Wielkopolski i Slaska.21 wrzesnia 1939 r. na
konferencji odbytej w Berlinie u szefa policji bezpieczenstwa i sluzby
bezpieczenstwa Reinharda Heydricha nakazano dowodcom grup operacyjnych
przesiedlenie ludnosci zydowskiej do Polski centralnej. Z kolei 11 pazdziernika
1939 r. - po uzgodnieniu z Hitlerem - Himmler, juz jako Komisarz Rzeszy dla
Umocnienia Niemczyzny, upowaznil policje bezpieczenstwa i sluzbe bezpieczenstwa
do rozpoczecia wysiedlen ludnosci polskiej i zydowskiej z Gdanska, Gdyni i
Poznania. Niezaleznie od tych zalecen trwaly juz wysiedlenia Zydow i Polakow.
Nie czekano bowiem na wytyczne z Berlina, ktore docieraly na Pomorze z pewnym
opoznieniem. Lokalne wladze wzywaly ludnosc polska do opuszczenia miejsca
zamieszkania w ciagu 24 godzin. Otaczano cale dzielnice miast kordonami
wojska i policji, a nastepnie usuwano ich mieszkancow. Zezwalano na zabranie
jedynie niezbednej odziezy i zywnosci. Niektorzy zostali usunieci z wlasnych
domostw na wniosek miejscowych Niemcow, chcacych zagarnac nieruchomosci Polakow.
Akcje wysiedlencze na Wybrzezu Gdanskim, w powiecie bydgoskim Poznaniu czy
Kaliszu stanowily wstep do przygotowan tych terenow dla nowych osadnikow -
Niemcow baltyckich. Z kolei wysiedlenia z Gdyni wiazaly sie z decyzja osadzenia
w tym miescie, waznym dla morskiego przemyslu wojennego, jak najwiekszej liczby
Niemcow12.

6 Zob. Dziennik Hansa Franka., t. I, s. 288-290.

7 Cyt. za C. Madajczyk, Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia,
Warszawa 1961,s. 104. Zob. takze: K.M. Pospieszalski, Hitlerowska polemika z
tGeneralplan OstT Reichsführera SS, "Przeglad Zachodni" 1958, nr 3, s. 347-369;
W sprawie generalnego planu wschodniego,"BGKBZN" 1949, t. V, s. 209-242; C.
Madajczyk, Generalplan Ost, "Przeglad Zachodni" 1961, nr 3, s. 66-103; idem,
Generalna Gubernia., s. 95-105; idem, Cele wojenne III Rzeszy na Wschodzie [w:]
Wschodnia ekspansja w Europie Srodkowej. Zbior studiow nad tzw. niemieckim
Drang nach Osten red. G. Labuda, Poznan 1963, s. 235-258; C. Madajczyk,
Faszyzm., t. I, t. II; idem, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa
1970, t. I, t. II, passim.

8 C. Luczak, Polityka ludnosciowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w
okupowanej Polsce,  Poznan 1979, s. 22-36; idem, Polityka ekonomiczna Trzeciej
Rzeszy w latach drugiej wojny  swiatowej, Poznan 1982, s. 78-79.

9 "Biuletyn Informacyjny", 16 I 1941 r.

10 Ibidem.
11 C. Luczak, Polityka ludnosciowa..., s. 117 i n.

12 Ibidem. Zob. takze: B. Chrzanowski, Glowne zalozenia hitlerowskiej polityki
germanizacyjnej  [w:] Wysiedlenia Polakow z Gdyni w latach 1939-1945 przez
okupanta niemieckiego, materialy z sesji zorganizowanej przez Stowarzyszenie
Gdynian Wysiedlonych, Muzeum Miasta Gdyni i Oddzial Gdanski IPN dn.2  XII 2003
r., s. 8-21; A. Gasiorowski, Wysiedlanie z ziem zachodnich     Rzeczypospolitej
w okresie okupacji niemieckiej (ze szczegolnym uwzglednieniem Pomorza)   [w:]
ibidem, s. 24-50. --