MARCIN MARKIEWICZ, OBEP IPN BIALYSTOK
REPRESJE HITLEROWSKIE WOBEC WSI BIALOSTOCKIEJ

Glowna metoda sprawowania niemieckiej wladzy administracyjnej nad
polska ludnoscia cywilna byl terror. Permanentne zagrozenie wolnosci
osobistej i towarzyszaca temu grozba smierci mialy zmusic do uleglosci
i akceptacji polityki okupacyjnej. Terror byl tez narzedziem wyniszczania
okreslonych grup i srodowisk spoleczenstwa polskiego, sluzyl
wreszcie do walki wladz hitlerowskich z polskim ruchem oporu.
Bialostocczyzna dwukrotnie znajdowala sie pod okupacja hitlerowska: przez
kilkanascie dni we wrzesniu 1939 r., a nastepnie w latach 1941-1944. Od wrzesnia
1939 r. do czerwca 1941 r. obszar ten objela okupacja sowiecka.

Polski wrzesien 1939 r.

Pierwszych zbrodni dopuszczono sie juz w trakcie dzialan wojennych we wrzesniu
1939 r.
Rozkaz niemieckiego Sztabu Generalnego Wojsk Ladowych nr 183/39 "w sprawie
traktowania
zdolnych do sluzby wojskowej w kraju nieprzyjacielskim" nakazywal internowanie
mezczyzn, branie i rozstrzeliwanie zakladnikow, bezwzgledne lamanie oporu,
strajkow i aktow
sabotazu. Idac za wytycznymi tego rozkazu, gen. Fedor von Bock wprowadzil 10
wrzesnia
1939 r. zasade zbiorowej odpowiedzialnosci wobec calej wsi, "jezeli z jakiegos domu,
ktorego nie mozna ustalic, padly strzaly do niemieckich zolnierzy". W rozkazie
tym byla
rowniez mowa o "zatrzymywaniu i odtransportowaniu Polakow zdolnych do noszenia
broni,
niszczeniu instalacji radiowych i represjonowaniu uchodzcow".

Pretekstem do aktow eksterminacji ludnosci cywilnej byla najczesciej zemsta za opor
stawiany przez ludnosc danej okolicy, lokalne sukcesy polskiego wojska i
zwiazane z tym
straty niemieckie. Wies Bogusze w powiecie grajewskim spalono w odwecie za sukces
1. batalionu 135. pulku piechoty, wies Lipowke lezaca na granicy z Prusami
Wschodnimi
spacyfikowano za udany atak 1. szwadronu 3. pulku szwolezerow z Suwalk, natomiast
operacja Suwalskiej Brygady Kawalerii byla przyczyna spalenia i zamordowania
mieszkancow
wsi Olszewo w powiecie bielskim.

Bez wyraznego zwiazku z dzialaniami wojennymi Wehrmacht spacyfikowal we wrzesniu
1939 r. trzydziesci wsi z powiatow: bielskiego, wysokomazowieckiego, suwalskiego
i lomzynskiego. Oprocz tego spalono calkowicie lub czesciowo dziewietnascie innych
miejscowosci w wojewodztwie bialostockim. Do najbardziej brutalnych aktow przemocy
doszlo m.in. w Wylinach Rusi, Drogoszewie, Rutkach i Pietraszach. Niemcy
strzelali tam
do bezbronnych starcow i dzieci. W Pietraszach celowniczy czolgu oddal strzal z
dzialka
do kobiety trzymajacej na reku dwojke dzieci. Zginela na miejscu, dzieciom cudem
udalo
sie przezyc. W Rutkach Niemcy spedzili mieszkancow w miejsce w zaglebieniu terenu,
po czym oddali do nich strzal z dzialka. Zginal jeden mezczyzna, a raniona
dziewczynke
dobito strzalem z pistoletu.

Wehrmacht prowadzil we wrzesniu 1939 r. masowe oblawy na ludnosc cywilna, w
szczegolnosci
na mezczyzn. Osoby te gromadzono w kosciolach, magazynach, koszarach wojskowych
lub synagogach. Po selekcji przewozono je koleja do obozow w Prusach Wschodnich,
a nastepnie kierowano na roboty przymusowe. Niekiedy, np. w Tykocinie, schwytana
ludnosc cywilna traktowano jak zakladnikow.



W 1939 r. dzialania Luftwaffe dotyczyly przede wszystkim miast i wezlow
komunikacyjnych,
ale takze ludnosci wiejskiej. Zdarzylo sie tak w miejscowosciach: Bocki, Zareby,
Dlugoborz,
Czyzew i wielu innych. Ogolem podczas pacyfikacji dokonanych we wrzesniu
1939 r. w 31 wsiach w regionie bialostockim straty ludnosci cywilnej wyniosly
197 osob,
spalono 112 domow i 2535 budynkow gospodarczych. Juz od 21 wrzesnia Niemcy zaczeli
sie wycofywac za ustalona wczesniej na mocy ukladu Ribbentrop-Molotow linie
demarkacyjna
ze Zwiazkiem Radzieckim. Kolejny akt dramatu Bialostocczyzny rozgrywac sie mial
pod okupacja sowiecka.

Bezirk Bialystok

Po ataku na ZSRR 22 czerwca 1941 r. Niemcy wprowadzili na Bialostocczyznie swoje
wladze okupacyjne. W lipcu 1941 r. niemiecka administracje wojskowa zastapiono
cywilna.
Utworzono okreg bialostocki (Bezirk Bialystok) o charakterze rejencji ze struktura
administracyjna analogiczna do istniejacej w Prusach Wschodnich. W jego
granicach znalazlo
sie przedwojenne wojewodztwo bialostockie (bez Suwalszczyzny i dwoch gmin na
prawym brzegu Pisy) oraz czesc powiatow pruzanskiego i brzeskiego z dawnego
wojewodztwa
poleskiego. Dekretem z 18 wrzesnia 1941 r. terytorium okregu powiekszono o wylaczony
z Ostlandu obwod grodzienski. Nowy twor administracyjny, o powierzchni 31 426 km
kw.,
zamieszkiwalo 1682 tys. osob. Wlaczono go do Prus Wschodnich.

Represje hitlerowskie dotyczyly w sposob szczegolny bialostockiej wsi, wobec ktorej
stosowano zbrodnicza zasade odpowiedzialnosci zbiorowej. Najtragiczniejsze
nastepstwa dla
ludnosci cywilnej okregu bialostockiego mialy pacyfikacje i egzekucje. Pierwsze
z nich
w okresie administracji cywilnej w wiekszosci byly odwetem za dzialalnosc ruchu
oporu,
pomoc udzielana przez mieszkancow wsi podziemiu niepodleglosciowemu i zbieglym
jencom
wojennym lub osobom narodowosci zydowskiej. Podczas pacyfikacji niszczono calosc
lub wiekszosc zabudowan, grabiono majatek, mordowano lub wysiedlano ludnosc i
osadzano
ja w obozach pracy i wiezieniach.

Heinrich Himmler rozkazem z 28 lipca 1941 r. zalecal, aby wszystkie osoby podejrzane
o popieranie partyzantow rozstrzeliwac, kobiety i dzieci wysiedlac, a wsie
palic. Kulminacja
zbrodni, jakich dopuscil sie Wehrmacht na ludnosci cywilnej Bialostocczyzny,
nastapila
w czerwcu-lipcu 1941 r., w trakcie zajmowania terenow po wycofujacej sie Armii
Czerwonej. Stalo sie tak glownie wskutek nieuzasadnionych koniecznoscia wojenna
bombardowan,
ostrzalu artyleryjskiego miast, osiedli i taborow ewakuacyjnych. Szczegolnie
ucierpialy
miejscowosci lezace nad srodkowym Bugiem, np. wies Bujaki byla ostrzeliwana przez
pol godziny, co spowodowalo smierc trzech osob i zniszczenie zabudowan. W
Chutkowicach
zginelo osiem osob, a w Anusinie trzy. Podobne straty zanotowano rowniez we wsiach:
Milkowice Paszki, Milkowice Stawki, Niemirow, Rogawka, Sledzianow i wielu innych.
Haniebna role odegraly na Bialostocczyznie oddzialy tylowe Grupy Armii "Srodek"
dowodzone
przez gen. Maxa Schenckendorffa. Za oddzialami Wehrmachtu wkroczyly bataliony
wchodzace w sklad pulku policyjnego "Srodek", dowodzonego przez plk. Maxa Montue.
Ich zadania okreslal dekret Hitlera z 13 maja 1941 r. o "jurysdykcji Barbarossa" na
okupowanych obszarach Zwiazku Radzieckiego. Batalion 322. po krotkim pobycie w
Bialymstoku
skierowano w rejon Bialowiezy. 25 lipca 1941 r. przystapil do wielkiej akcji
pacyfikacyjnej
wsi w Puszczy Bialowieskiej: Bud, Pogorzelec, Teremisek. Z miejscowosci tych
zabrano 183 rodziny i wywieziono w okolice Pruzan. Nastepnego dnia wysiedlono wsie
z okolic Narewki, wypedzajac 1240 osob. W kolejnych dniach wysiedlano ludnosc z
miejscowosci
lezacych obecnie w Republice Bialoruskiej oraz mieszkancow Lesnej, Miklaszewa,
Olchowki i Zabrod - 1133 osoby z tych wsi wysiedlono w okolice Zabludowa.
Najglosniejsza
zbrodnia batalionu 322. bylo spalenie dwunastu polskich i bialoruskich wiosek
oraz rozstrzelanie 42 osob w Puszczy Lackiej kolo Waniek.

Miejscem kazni byl takze las Osuszek kolo wsi Piliki. Hitlerowcy rozstrzeliwali
tam osoby
schwytane w okolicach Bielska Podlaskiego. Podobnie dzialo sie w lasku
Nowosiolki nie
opodal Choroszczy. Od sierpnia 1941 r. do 1944 r. gestapowcy i esesmani rozstrzelali
tam w masowych egzekucjach okolo 4 tys. osob. Wsrod rozstrzelanych bylo kilkaset
osob
z Zakladu dla Umyslowo Chorych w Choroszczy. Zwloki pomordowanych zakopano w 25
masowych grobach na miejscu kazni. W czerwcu 1944 r. w ramach akcji zacierania
sladow
tzw. Kommando 1005 wydobylo i spalilo zwloki pomordowanych.

Zbiorowe egzekucje i pojedyncze mordy objely calosc regionu. Ogolem w trakcie
dzialan
wojennych w 1941 r. Wehrmacht spacyfikowal 30 wsi, mordujac 379 osob, palac 640
budynkow mieszkalnych i 1385 gospodarczych. Sam batalion 322. spacyfikowal 17 wsi.
Erich Koch, gauleiter i nadprezydent Prus Wschodnich, wydal 12 kwietnia 1942 r.
zarzadzenie
wprowadzajace bardzo surowe przepisy dla ludnosci cywilnej okregu bialostockiego.
W zarzadzeniu tym czytamy: "Ciezkie przewinienia Polakow i Zydow oraz innych
czlonkow nie niemieckiej narodowosci popelnione na szkode Niemcow oraz inne
przestepstwa
tych grup narodowosciowych podlegaja az do odwolania rozpatrzeniu przez sady
dorazne. Jesli zycie i wlasnosc Niemcow z Rzeszy zostaly zagrozone, mozna
zarzadzic akcje
odwetowe. Dowodca SS i policji w Bialymstoku albo komendant policji porzadkowej
w Bialymstoku
sa w tej sprawie kompetentni. Jesli zachodzi potrzeba przeprowadzenia akcji
odwetowych,
placowka zandarmerii i kierownik oddzialu zandarmerii winien przy telefonicznym
przekazywaniu raportu dziennego je zaproponowac. Opinii komisarza urzedowego
nalezy wysluchac".

Na terenie okregu placowki policji miescily sie w: Lomzy, Bielsku Podlaskim,
Augustowie,
Grodnie i Wolkowysku. Policji podporzadkowane byly rowniez wiezienia w Grodnie,
Wolkowysku, Bielsku Podlaskim i Lomzy.

Ludnosc wiejska najczesciej nekala zandarmeria i policja pomocnicza. 16 lipca
1942 r.
na rozkaz dowodcy policji i SS w Bialymstoku Wernera Fromma spacyfikowano wies
Rajsk.
Oddzialy SS, Wehrmachtu i zandarmerii otoczyly te miejscowosc - ludnosc zgoniono na
plac przed cerkwia. Wyselekcjonowana grupe 142 osob popedzono za wies i
rozstrzelano.
Wszystkie domy i budynki gospodarcze spalono. Splonela zabytkowa cerkiew wraz z
cennym
wyposazeniem i kaplica cmentarna. Po kilku dniach hitlerowcy spalili jeszcze okolo
trzydziestu zabudowan znajdujacych sie w okolicy Rajska, zniszczyli drogi
dojazdowe, bruk
uliczny, fundamenty, studnie i drzewa, aby zatrzec wszelkie slady istnienia tej
wsi. Odwet

Najwieksza pacyfikacja w regionie bialostockim odbyla sie w miejscowosci
Krasowo- Czestki
17 lipca 1943 r. Cztery dni wczesniej w poblizu tej wsi doszlo do potyczki
zandarmerii
niemieckiej z patrolem AK obwodu Wysokie Mazowieckie por. Tadeusza Westfala
"Karasia".
Straty, jakie poniesli Niemcy, staly sie pretekstem do pacyfikacji tej wsi. W
nocy z 16 na
17 lipca zandarmi z posterunkow w Piekutach, Dabrowce Koscielnej, Wysokiem
Mazowieckiem
i Czyzewie otoczyli Krasowo-Czestki. O swicie wszystkich mieszkancow wypedzono z
domow
i uwieziono w stodole. Wywolywano ich wedlug listy, prowadzono nad wykopany grob
i strzelano w tyl glowy. Podczas tej akcji zamordowano 257 osob, w tym 83, ktore
nie ukonczyly
siedemnastu lat. Spalono 55 domow, 54 stodoly, 60 obor, a teren wsi zaorano.
Pod koniec 1942 r. pojawily sie na Bialostocczyznie Uderzeniowe Bataliony Kadrowe -
oddzialy konspiracyjnej, narodowo-katolickiej Konfederacji Narodu. 21 czerwca
1943 r.
oddzial dowodzony przez Tadeusza Jagodzinskiego "Pawlowskiego" rozbil posterunki
zandarmerii
w Zawadach i Kobylinie, nastepnie rozbroil na szosie pod Rzedzianami niemiecka
kolumne samochodowa. Wywolalo to szeroko zakrojona akcje odwetowa. 13 lipca 1943 r.
w odpowiedzi na akcje UBK zandarmi z posterunkow w Zawadach i Rutkach wraz z
funkcjonariuszami
oddzialu SS nazywanego "Kommando Müller" spacyfikowali wies Sikory-Tomkowieta,
mordujac jej
49 mieszkancow w dwoch zbiorowych egzekucjach. W trzeciej egzekucji na tzw.
Lysej Gorze
rozstrzelano 58 osob z Zawad i Laskowca.

Grzedy - wies polozona na Czerwonym Bagnie - udzielala pomocy miejscowym oddzialom
Kedywu Armii Krajowej oraz oddzialom UBK. Za kare, na polecenie bialostockiego szefa
gestapo i pod kierunkiem szefa policji w Augustowie, zandarmeria z Woznejwsi,
Beldy, Rajgrodu i Grajewa przystapila 16 sierpnia 1943 r. do pacyfikacji Grzed.
Zamordowano
wowczas 36 osob, w tym 14 nieletnich i dzieci. Reszte mieszkancow - ponad 200
osob - popedzono do obozu w Grajewie, skad wywieziono je na roboty do III Rzeszy.
W tym samym terminie wysiedlono osady polozone w poblizu Kanalu Augustowskiego -
Jasionowo i Kopytkowo, stanowiace bazy Batalionow Chlopskich.

Nieopodal osady Wnory-Wandy w dniu 21 lipca 1943 r. zostal zabity przez polski ruch
oporu niemiecki komisarz rolny z Kulesz Koscielnych. Mieszkancy wsi (ok. 200
osob), pomni
wczesniejszych pacyfikacji, schronili sie poza wsia. Niemcom udalo sie jednak
zamordowac
32 osoby, ktore przebywaly w swych domach, zrabowac inwentarz i spalic zabudowania.
Po zabiciu przez partyzantow jednego z zandarmow, ranieniu drugiego i rozbrojeniu
trzeciego w okolicy Jabloni-Dobek Niemcy zaalarmowali okoliczne posterunki w
Wysokiem
Mazowieckiem, Szepietowie, Czyzewie oraz oddzial wojskowy w Jabloni Koscielnej.
8 marca
1944 r. mieszkancow Jabloni-Dobek spedzono do stodoly, po czym oblano ja benzyna
i wrzucono do srodka granaty. Zabito i spalono zywcem 91 osob, w tym 31 kobiet i
31 dzieci.
Przyczyna pacyfikacji Jasionowa w gminie Lipsk byla podobna. Zamordowano tam 58
osob,
w tym 19 dzieci. Po zrabowaniu mienia czesc budynkow rozebrano, pozostale spalono.
Zniszczono 15 domow i 32 budynki gospodarcze.

W ostatnim roku okupacji niemieckiej zolnierze Wehrmachtu, SS i SD spacyfikowali
31 wsi, w tym 6 po raz drugi, zamordowali 322 osoby, spalili 972 domy i 2465
budynkow
gospodarczych. Szczegolne nasilenie pacyfikacji nastapilo w rejonie rzek Biebrzy
(17 wsi)
i Narwi (15 wsi).

Inny problem stanowily wywozki na roboty przymusowe, choc istnieja powazne trudnosci
z oszacowaniem liczby osob poszkodowanych. Nedzne warunki bytowe, w jakich znalezli
sie robotnicy w Niemczech, wyczerpujaca praca, brak zywnosci i odziezy, ograniczenie
mozliwosci poruszania sie, rasistowskie przepisy i zakazy wplywaly na duza
smiertelnosc.

Cichy front

Uczestnictwo chlopow w tworzeniu niepodleglosciowego podziemia bylo tylko jednym
z elementow ich patriotycznych zachowan. Wies polska swiadczyla w rozny sposob
na rzecz
podziemia, nie baczac na ofiary, jakie trzeba bylo poniesc. Zywila oddzialy,
otaczala je
opieka, dostarczala cennych informacji. Czynila to wszystko mimo grozby akcji
odwetowych.
Szymon Datner twierdzi, ze w wojewodztwie bialostockim dzieki odwadze chlopow
udalo sie uratowac kilkuset Zydow. Spisal on 34 przypadki ratowania Zydow na wsi
bialostockiej.
W rzeczywistosci bylo ich o wiele wiecej i wszystkie wynikaly z inicjatywy
mieszkancow
wsi.

Wies bialostocka pomagala rowniez jencom radzieckim, wloskim i francuskim. W
najbardziej
zorganizowany sposob pomagano jencom wloskim w obozie w Nowosiolkach kolo
Choroszczy. Zima 1943 r. okoliczni chlopi przekupili straznikow niemieckich i
zaczeli dostarczac
Wlochom zywnosc i odziez. Dzieki ich pomocy z obozu ucieklo 27 wiezniow. Na
poczatku 1944 r. w obozie znalezli sie jency radzieccy, ktorym rowniez nie odmowiono
pomocy. W chlopskich zagrodach znajdowala schronienie polska inteligencja, Zydzi
i zbiegli
jency. Ten cichy front walki mogl sie rozwijac dzieki patriotycznej i niezlomnej
postawie
mieszkancow wsi.

Ogolem hitlerowcy spacyfikowali w wojewodztwie bialostockim 148 wsi. Straty ludnosci
niezydowskiej Bialostocczyzny w okresie niemieckiej okupacji ocenia sie na prawie 94
tys. osob. Zniszczeniu uleglo okolo 47 tys. gospodarstw wiejskich. Smierc
ponioslo rowniez
wielu dzialaczy ruchu ludowego na Bialostocczyznie. --