"Akcja AB" na Lubelszczyznie

Na terenie dystryktu lubelskiego do realizacji "Akcji AB" wladze okupacyjne
przystapily de facto dopiero w polowie czerwca 1940 r. Niemal we wszystkich
miastach i miasteczkach przeprowadzono masowe aresztowania dzialaczy organizacji
spoleczno-politycznych, nauczycieli, ksiezy,sedziow, prokuratorow, adwokatow,
urzednikow. Zapelnily sie cele zamienionej w oboz  przejsciowy Rotundy
Zamojskiej, gdzie osadzono okolo dwustu przedstawicieli inteligencji6.
24 czerwca 1940 r. w Lublinie oddzialy 104. batalionu policji, funkcjonariusze
SD i Selbstschutzu przeprowadzili w roznych dzielnicach miasta zmasowane
aresztowania, ktorych ofiara padlo ponad osmiuset mezczyzn w wieku od osiemnastu
do szescdziesieciu lat. Osadzono ich w wiezieniu na Zamku7. W Bialej Podlaskiej
aresztowano ponad czterdziestu nauczycieli szkol srednich, w Lubartowie 26
czerwca - okolo pieciuset osob8. Akcja objela takze inne miejscowosci: Chelm,
Radzyn Podlaski, Janow Lubelski, Pulawy. Zdecydowana wiekszosc aresztowanych
miejscowe wladze policyjne skierowaly do wiezienia na Zamku w Lublinie,mimo ze
jego cele byly przeznaczone tylko dla okolo siedmiuset wiezniow.

Czesc wiezniow wyslano do obozow koncentracyjnych. Tylko w czerwcu i lipcu 1940
r.ponad tysiac osob wywieziono do obozu w Sachsenhausen9. Wobec tych, ktorzy
znalezli sie na "czarnych listach", sady dorazne, stosownie do wytycznych
generalnego gubernatora,orzekaly tylko jedna kare - kare smierci. W Lublinie na
miejsce egzekucji ofiar "Akcji AB"wybrano tzw. Doly nalezace do wsi Rury
Jezuickie, oddalonej o 3,5 km od srodmiescia Lublina. Poczawszy od 29 czerwca do
15 sierpnia 1940 r. przeprowadzono tu piec egzekucji,w ktorych (co potwierdzila
ekshumacja przeprowadzona przez Miejska Komisje Badania Zbrodni Niemieckich w
Lublinie od 4 do 11 pazdziernika 1945 r.) smierc ponioslo 450 osob. Ani w czasie
ekshumacji, ani w toku pozniejszych badan nie udalo sie ustalic pelnej listy
ofiar tej zbrodni. W miejscu egzekucji stoi dzis monument.

Przebieg wszystkich egzekucji byl podobny. Odbywaly sie, jak opisali je
swiadkowie, do ktorych dotarla MKBZN w Lublinie, przy swietle reflektorow
samochodowych. Podczas ekshumacji w 1945 r. stwierdzono, ze "[...] liczne zwloki
mialy rece zwiazane z tylu sznurkami [...] na wielu czaszkach zachowaly sie
opaski na oczodolach, na niektorych zas widoczne byly wgniecenia
na skutek uderzenia tepym narzedziem". Na podstawie polozenia zwlok lekarze
biegli stwierdzili, ze wiele ofiar wpadalo do rowow na wpol zywych10.

Ofiary kolejnych egzekucji

Najwiecej informacji, dzieki przekazanemu z wiezienia grypsowi, uzyskano o
pierwszej egzekucji,ktora odbyla sie 29 czerwca 1940 r. Udalo sie ustalic
nazwiska 34 sposrod rozstrzelanych wowczas 45 osob. Byli to m.in.: Stefan
Lelek-Sowa - sedzia Sadu Apelacyjnego w Lublinie,wspolorganizator lubelskiego
okregu SZP oraz ZWZ; Halina Lelkowna - studentka KUL, laczniczka
Komendy Okregu ZWZ; Jozef Dederko - sedzia Sadu Okregowego w Lublinie; Tadeusz
Eysmont - lekarz, wspolzalozyciel Komendy Okregu Zwiazku Orla Bialego; Celina
Iwanowska- harcerka, szef lacznosci w Komendzie Okregu ZWZ; Wincenty Samon -
straznik z wiezieniana Zamku; Zbigniew Klaudel - adwokat, redaktor wydawanego w
Zamosciu tygodnika "Prawda";Boleslaw Wnuk - rolnik z Wysokiego kolo Zamoscia,
posel na Sejm RP; mjr Zygmunt Mucha; kpt. Jan Sliwinski; sierz. Roman Jagielski
z Krasnegostawu; Jan Gutek - urzednik11.

6 Z. Klukowski, Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny (1939-1944), Lublin 1958,
s. 119.
7 W. Zysko, Z dzialalnosci niemieckiej policji w dystrykcie lubelskim w
pierwszym okresie okupacji (1939-1941). Wybor zrodel, "Zeszyty Majdanka" 1971,
t. 5, s. 220.
8 Ibidem, s. 225.
9 T. Cieslak, Oranienburg - Sachsenhausen. Hitlerowskie obozy koncentracyjne
1939-1945,  Warszawa 1972, s. 84.
10 Archiwum Panstwowe w Lublinie, Miejska KBZN w Lublinie, 8, Protokol nr 459
ogledzin i ekshumacji zwlok masowych mordow dokonanych przez okupantow
niemieckich w Lublinie.
11 Hitlerowskie wiezienie na Zamku w Lublinie 1939-1944, red. Z. Mankowski,
Lublin 1988, s. 197.


--